Omrop Fryslân: De Fryske Sokrates

In 2001 heeft Omrop Fryslân een prachtige documentaire gemaakt over Hemsterhuis, in twee afleveringen van elk een half uur. Aanleiding was de dubbele presentatie van twee integrale vertalingen, in het Nederlands de Wijsgerige werken onder leiding van Michael Petry vervaardigd, en een Italiaanse Opere van de hand van Claudia Melica. In de documentaire De Fryske Sokrates is Petry ook de verteller. Voor wie Petry persoonlijk gekend heeft - hij is in 2003 overleden - is de herkenning van zijn aanstekelijke wijze van vertellen een waar genoegen. De eerste aflevering behandelt de periode tot 1779 wanneer de prinses naar Münster vertrekt, de tweede aflevering de jaren daarna.

Met dank aan Omrop Fryslân!

Welke voornaam gebruikte Fr. Hemsterhuis?

Het lijkt zo'n eenvoudige vraag: wat was de voornaam van Fr. Hemsterhuis? Hoe noemde hij zich bij voorkeur: Frans, Franciscus of François? Na al die jaren dat ik hem bestudeer vind ik de vraag relevant, want hij lijkt het gebruik van zijn voornaam te mijden. Al zijn brieven ondertekende hij met enkel Hemsterhuis, zonder voornaam en hooguit met een voorletter, zo ook aan zijn vrienden, zelfs aan zijn vader.

Duidelijk is wel dat hij vernoemd is naar zijn grootvader aan vaderszijde, Franciscus, en dat is ook de vorm die genoteerd staat in het doopboek van de Waalse gemeente te Franeker. 

De enige mij bekende uitzondering biedt het testament d.d. 25 maart 1790, geciteerd in mijn Bibliotheca Hemsterhusiana, p. 197. Waarschijnlijk werd hem in dit geval het gebruik van de voornaam afgedwongen door de voorschriften. Hij ondertekende: François Hemsterhuis.

Franz von Fürstenberg (1729-1810)

Verschenen is een congresbundel n.a.v. van diens 200ste sterfdag: Franz von Fürstenberg: Aufklärer und Reformer im Fürstbistum Münster. Het bisdom Münster was in deze periode onderdeel van het gebied van de keurvorst van Keulen, en Fürstenberg trad vanaf 1762 voor deze op als stadhouder; in 1780 verloor hij deze functie na politieke intriges. Hij bleef echter in Münster en behield er gezaghebbende kerkelijke functies, waardoor hij nog grote invloed kon uitoefenen. Zo reorganiseerde hij het schoolwezen en stichtte er een universiteit (die echter in de Franse tijd weer een voorlopig einde vond). Belangrijk inzake Hemsterhuis was dat Fürstenberg samen met prinses Gallitzin de 'Kreis von Münster' ging vormen, een soort salon met grote uitstraling, katholiek van signatuur en met ideeën van de Verlichting. Het werk van Hemsterhuis werd daar besproken en vanuit Münster verder uitgedragen en gedistribueerd in Duitsland (o.a. naar Jacobi en Goethe).
Persoonlijk vind ik de meest aansprekende bijdrage die van Irmgard Neuhaus: "Gott gebe uns Licht und Liebe: Die religiöse Dimension in der Freundschaft zwischen Franz von Fürstenberg und Amalia von Gallitzin", met daarin ruim aandacht voor Hemsterhuis.

Der Kreis von Münster

De bijgaande illustratie heb ik ontleend aan de bundel Formen der Geselligkeit in Nordwest- deutschland 1750-1820, onder redactie van Peter Albrecht, Hans Erich Bödeker en Ernst Hinrichs uitgegeven (2003). De voorstelling van de hand van Georg Kraus toont: "Abendgesellschaft bei Anna Amalia", een kring dus in Weimar, met o.a. Goethe en Herder. In de betreffende bijdrage van de bundel wordt de prent iconografisch geanalyseerd: de personen, tafelschikking, handelingen, perspectief etc.

In de bundel is ook opgenomen een prachtige bijdrage van de hand van Hans Erich Bödeker over "Der Kreis von Münster", zo belangrijk voor de vroege receptie van Hemsterhuis in Duitsland. De kring was gegroepeerd rond prinses Gallitzin, de muze van Hemsterhuis die in 1779 vanuit Den Haag naar Münster trok, en Franz von Fürstenberg, op dat moment nog regerend minister in Münster. In regelmatige bijeenkomsten werden boeken besproken of voorgelezen en voordrachten gehouden. Kenmerkend voor deze kringen van "Geselligkeit" was een zekere mate van geestelijke vrijheid en geleerde openheid, die standsverschillen doorbrak. In Münster verzamelden de beide hoogadelijke hoofdpersonen zo een netwerk van geleerden en dichters rond zich, mede vanuit de pas door Fürstenberg opgerichte universiteit. Maar desondanks werden standsverschillen gerespecteerd. In de illustratie wordt dit door Kraus subtiel verbeeld door groothertogin Anna Amalia, vooraan gezeten als enige aan één zijde van de tafel, omdat het voor niemand geoorloofd is om rechtstreeks naast haar te plaats te nemen. In Münster zal het met prinses Gallitzin niet veel anders zijn geweest... Bödeker weet prima het milieu te tekenen: van de stad, van de Kreis en van de hoofdpersonen.

Een andere bijdrage uit de bundel is voor Hemsterhuis eveneens van belang. Carmen Götz tekent hoe Friedrich Heinrich Jacobi een "Kreis" in zijn buiten Pempelfort nabij Düsseldorf weet te vormen. Ditmaal met Jacobi dus als hoofdpersoon, weliswaar niet adellijk, maar wel rijk genoeg om in stijl te leven.

Zo biedt deze leerrijke bundel meer voorbeelden van "Geselligkeit": Oldenburg, Giessen, Nordhausen, Braunschweig, Hamburg, Kiel, Lubeck, Berlijn en (Nordwestdeutschland uit de titel wordt wel erg ruim genomen) Weimar en Jena (met Fichte). Een min of meer theoretische bijdrage biedt "Christian Garves Theorie des Umgangs" - Garve die nog Hemsterhuis' Lettre sur la sculpture heeft becommentarieerd (zie de eerdere bijdrage op deze blog, d.d. 4 juni 2012). Helaas ontbreekt in deze bundel een nabeschouwing over deze vorm van semi-formele genootschapscultuur.

Bespreking door Beat Kuamin

De correspondentie - het vervolg

De transcriptie van de brieven van Hemsterhuis aan prinses Gallitzin is voltooid en beschikbaar in tien delen Ma toute chère Diotime. Eveneens afgerond, als deel 11, is de uitgave van de brieven van Hemsterhuis aan mevrouw Perrenot ('Daphné'). Wat zijn de volgende plannen?

• Een twaalfde deel met brieven geschreven door Hemsterhuis aan andere correspondenten. Deze brieven zijn al verzameld en voor het overgrote deel in transcriptie gereed. Met dit deel zijn dan alle door Hemsterhuis geschreven (en overgeleverde) brieven beschikbaar.
• Een deel dat ik als werktitel meegeef Rondom Hemsterhuis. Het omvat een combinatie van register en commentaar bij alle hierboven brieven genoemde brieven, dus de door Hemsterhuis als afzender geschreven brieven, en de daarin vermelde personen.
• Inmiddels zijn we - Gerrit van der Meer en Louis Hoffman - begonnen met de transcriptie van de brieven van prinses Gallitzin aan Hemsterhuis. Deze brieven (ruim 800 stuks) worden bewaard in de Universitäts- und Landesbibliothek te Münster, maar de collectie is niet compleet omdat enkele jaargangen ontbreken.
• Optioneel, op langere termijn qua uitvoering staan de brieven van 'Daphné' aan Hemsterhuis, ca. 240 stuks bewaard in Museum Meermanno te Den Haag.
• Als laatste, om alles compleet te maken, en dus al helemaal toekomstmuziek, zijn er nog brieven van vele personen aan Hemsterhuis geschreven. Deze verzamel ik zoveel mogelijk vanuit vele bewaarplaatsen.

Kortom, inzake de correspondentie geldt: wordt vervolgd.

Lettres à Diotime, tome 8: 1787

Ter afsluiting het achtste deel van de briefwisseling van Hemsterhuis aan prinses Gallitzin, met 104 brieven in het jaar 1787 geschreven. De originelen bevinden zich in de Universitäts- und Landesbibliothek te Münster, Gallitzin-Nachlass Band 10.

Ook dit deel kan besteld worden als een gebonden boek, of men kan het pdf-bestand gratis verkrijgen – gebruik voor beide gevallen de bestelknop en u wordt naar de juiste plaats in de Lulu-winkel geleid.

Lettres à Diotime, tome 10: 1789-1790

In dit deel is opgenomen de briefwisseling van Hemsterhuis aan prinses Gallitzin, met 119 brieven uit de jaren 1789-1790. Hemsterhuis kwam te overlijden op 7 juli 1790 en het is duidelijk dat hem in het laatste halfjaar het schrijven zwaar viel: 20 brieven zijn in 1790 geschreven, de allerlaatste op 22 juni. De originelen bevinden zich in de Universitäts- und Landesbibliothek te Münster, Gallitzin-Nachlass Band 11.

Ook dit deel kan besteld worden als een gebonden boek, of men kan het pdf-bestand gratis verkrijgen – gebruik voor beide gevallen de bestelknop en u wordt naar de juiste plaats in de Lulu-winkel geleid.

Lettres à Diotime, tome 9: 1788

Na een wat langere pauze is er weer een deel verschenen van de briefwisseling van Hemsterhuis aan prinses Gallitzin, met 74 brieven in het jaar 1788 geschreven. Hierbij onder andere de “Lettre sur l’optique”. De originelen bevinden zich in de Universitäts- und Landesbibliothek te Münster, Gallitzin-Nachlass Band 10.

Ook dit deel kan besteld worden als een gebonden boek, of men kan het pdf-bestand gratis verkrijgen – gebruik voor beide gevallen de bestelknop en u wordt naar de juiste plaats in de Lulu-winkel geleid.

Lettre sur une pierre antique

Dit eerste geschrift van Hemsterhuis is aanvankelijk als brief geschreven en aldus gedateerd 5 januari 1762. In druk verscheen het in een quarto-uitgave, maar zonder impressum, dus zonder vermelding van drukker en van jaar van uitgave. Waarschijnlijk was de uitgave geen initiatief van Hemsterhuis zelf, maar van de ontvanger, Theodoor de Smeth. De uitgave vermeldt dus geen jaartal en de genoemde datum is opgenomen als een soort colofon.

Maar wanneer is dit boekwerkje verschenen? De vraag kan gesteld worden omdat Meyboom in zijn editie van Hemsterhuis' Oeuvres philosophiques (in deel I (1846), p. [3]) schrijft dat het werkje postuum verscheen: "ne parut qu'après la mort de l'auteur, en 1790". Zo'n late verschijningsdatum zou ook een verklaring kunnen zijn voor het opmerkelijke feit dat Pierre ontbreekt zowel in de eerste Jansen-uitgave van de Oeuvres philosophiques (1792) als in de Duitse verzameling Vermischte philosophische Schriften (1782, 1797). Heel opmerkelijk is voorts dat deze titel als enige ontbreekt in Hemsterhuis' eigen boekenkast (veilingcatalogus gepubliceerd als Bibliotheca hemsterhusiana, 2001).

Desondanks is de uitspraak van Meyboom onjuist. Dit blijkt uit een brief door Hemsterhuis geschreven aan zijn vriend Pieter van Damme, gedateerd 20 augustus 1762 (origineel aanwezig in Museum Meermanno te Den Haag). Aan hem zendt Hemsterhuis dan twee exemplaren toe. De conclusie is duidelijk: de Lettre sur une pierre antique verscheen in het voorjaar of in de zomer van 1762. Een tweede conclusie kan ook getrokken worden: dit werkje kende geen grote verspreiding en was bij Hemsterhuis' overlijden vrijwel onbekend.

Christian Garve

Bij de Lettre sur la sculpture heeft Jansen in zijn eerste uitgave van de Oeuvres philosophiques, in 1792 verschenen, een zevental noten "de M. Garve" toegevoegd. Deze noten zijn tevens opgenomen in latere uitgaven van de Oeuvres philosophiques: de tweede van Jansen (1809), die van Van de Weyer (1825-1826) en van Meyboom (1846-1850), maar niet die van Petry (2001).

Jansen heeft deze noten ontleend aan een recensie van de Lettre sur la sculpture, die Christian Garve (1742-1798) publiceerde in een tijdschrift dat te Leipzig verscheen: Neue Bibliothek der schönen Wissenschaften und der freyen Künsten, band 11, deel 2, pagina's 296-329. Enige jaren terug vond ik dit tijdschrift gedigitaliseerd op een URL van de Universität Potsdam, maar inmiddels is de betreffende link dood, helaas.

Niethuis

Vandaag keek ik wederom naar de t.v.-documentaire De Fryske Sokrates, in 2001 gemaakt door Omrop Fryslân, zowel hoogst informatief als prachtig in beeld gebracht. Grote stimulator achter dit project was natuurlijk Michael Petry (1933-2003), wiens aanstekelijke enthousiasme van het scherm spat. Jammer dat deze documentaire niet online staat. - De documentaire bevat een mooie vondst van Petry die niet gepubliceerd is. Zo wist hij de exacte locatie van Niethuis, het buiten te Loosduinen dat Prinses Gallitzin in de jaren vanaf 1775/76 tot 1779 bewoonde, te achterhalen: de boerderij Maasrust, tegenwoordig op de hoek Loosduinseweg en Soestdijksekade, vlakbij Nieuw Eykenduynen. Deze afbeelding, ontleend aan de website van Leyenburg, toont de situatie rond 1925, vermoedelijk vlak voor de afbraak. Meer afbeeldingen zijn te vinden via de beeldbank op de site van het Haags Gemeentearchief. Toch jammer dat Petry deze vondst niet verder heeft kunnen uitwerken en erover heeft kunnen publiceren, met toelichting van notariële akten e.d.