August Wilhelm Rehberg

In 1785 verscheen een boekje met als titel Philosophische Gespräche über das Vergnügen, geschreven door de jonge Duitse filosoof August Wilhelm Rehberg (1757-1836). Deze was op dat moment de secretaris van de bisschop van Osnabrück, maar hij streefde - tevergeefs - naar een academische loopbaan. Deze tekst schreef Rehberg naar het schijnt mede geïnspireerd door het werk van Hemsterhuis. Het is in de vorm van een dialoog waarbij een van de gesprekspartners de naam Arist voert.

Hemsterhuis van zijn kant had dit boekje in zijn boekenkast staan; in de auctiecatalogus uit 1791 staat het vermeld onder nummer octavo 343. In zijn brieven noemt Hemsterhuis Rehberg slechts éénmaal (brief nr. 8.63 d.d. 7 augustus 1787). Hij wil dat naast Goethe, Herder, Wieland en Blankenburg ook Rehberg een exemplaar van zijn Alexis oder von dem goldenen Weltalter toegezonden krijgt.

Bij mijn weten hebben alleen Kluckhohn (1922; p. 244) en Hammacher (1995) meer inhoudelijk geschreven over de relatie Hemsterhuis / Rehberg.

Portret Hemsterhusius?

Bijgaande afbeelding (zonder onderschrift) is opgenomen in The Dictionary of seventeenth and eighteenth-century Dutch Philosophers (2003; deel I pagina 518) met de vermelding dat het een portret is van Frans Hemsterhuis. Ditzelfde portret stond al veel eerder afgebeeld in: J.E. Sandys, A History of Classical Scholarship (1908; deel II pagina's 447-453), maar dan met vermelding dat de geportretteeerde vader Tiberius Hemsterhuis is! Welke van beide toeschrijvingen is de juiste? Het onderschrift "Hemsterhusius" zonder vermelding van de voornaam laat beide mogelijkheden open.

Geen van beide toeschrijvingen is juist. Dat blijkt allereerst uit het feit dat de geportretteerde niet gelijkt op de andere portretten van vader of zoon. Voorts heeft dit portret de stijlkenmerken van de 17de eeuw, zowel naar kleding, haardracht e.d. als naar opmaak. Misschien dan een 17de-eeuwse Hemsterhuis, bijvoorbeeld grootvader Frans Hemsterhuis (ca. 1630-1705) of diens broer Syboldus (ca. 1627-1667)?

In zulke gevallen moet het toeval te hulp schieten. En zo stuitte ik op een portret van de Vlaamse schilder Johannes Snellincx of Snellinck van de hand van Anthony van Dyck (1599-1641); van deze ets bestaan verschillende versies. Een treffende gelijkenis, maar dan in spiegelbeeld! Blijkbaar was er op enig moment - wanneer? - behoefte aan een portret van Hemsterhuis - wie of welke? - en vond iemand het nodig om deze toeschrijving uit te geven.

In de Nederlandse Wikipedia bij het lemma over Tiberius Hemsterhuis is inmiddels ook opgemerkt dat het hier niet gaat om diens portret; terecht!